تفسیر حیات برزخیاعتقاد همه مسلمین درباره عالم برزخ این است که در میان این جهان و سرای آخرت، جهان سومی به نام برزخ وجود دارد که ارواح همه انسان‌ها پس از مرگ تا روز قیامت در آن قرار می‌گیرند. مسلمانان این اعتقاد را از آیه شریفه «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» یعنی و پشت سر آنها (پس از مرگ) برزخی است تا روز قیامت، اخذ کرده‌اند. ۱ - برزخ در روایات اسلامیالبته از جزئیات آن جهان آگاهی چندانی نداریم و همین قدر بر اساس روایات معصومین علیه‌السّلام می‌دانیم که ارواح انسان‌های صالح و مومن در آن جهان، متنعم به نعمت‌های فراوانی می‌شوند به عنوان مثال، خداوند متعال شهداء در آن دنیا به لحاظ ایمانشان، متنعم به نعمت‌های الهی می‌شوند. و همچنین ارواح ظالمان و و حامیان آنها در آن جهان معذبند همان طور که قرآن درباره فرعون و آل فرعون می‌گوید: «عذاب آنها (در برزخ) آتش (دوزخ) است که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند و روزی که قیامت بر پا شود می‌فرماید: آل فرعون را داخل سخت‌ترین عذاب‌ها کنید. در روایات اسلامی نیز از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل شده است که فرمودند: قبر یا باغی است از باغ‌های بهشت یا حفره‌ای از حفره‌های دوزخ. [۴]
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۶.
[۵]
بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۳، ص۹۹.
ولی در عین حال یکی از مسایل مورد اختلاف بین مسلمین و وهابیان، حیات برزخی است و این مساله منشا اختلاف در مسایل مرتبط از قبیل استعانت از ارواح اولیای الهی و استغاثه به آنان، توسل به اولیای الهی بعد از وفاتشان شده است. وهابیان استعانت از اولیای الهی، استغاثه و توسل به آنان را جایز ندانسته بلکه از مظاهر بارز شرک می‌دانند لذا با توجه به اهمیت و ضرورت بحث، به تبیین این موضوع می‌پردازیم. ۲ - مفاهیم اساسیحیات در لغت از حی گرفته شده است که نقیض میت است و جمع آن، احیاء می‌باشد و حی بر هر متکلم ناطق استعمال می‌شود و حی در نباتات بر هر نوع حرکت و جنبندگی اطلاق می‌گردد. برزخ نیز در لغت، به معنای واسطه بین دو چیز است. که از ماده براز می‌آید که به معنی زمین گسترده استو در در اصطلاح عبارت است از جهانی است که میان دنیا و آخرت قرار گرفته است یعنی هنگامی که روح از بدن جدا می‌شود پیش از آنکه بار دیگر در قیامت به بدن اصلی باز گردد در عالمی که میان این دو عالم است و برزخ نامیده می‌شود، قرار خواهد داشت.» [۹]
مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، ج۵، ص۴۴۳.
۳ - تحلیل حیات برزخیبرای تفسیر و تحلیل حیات برزخی در این مبحث به چند آیه از قرآن کریم اشاره می‌کنیم: ۳.۱ - آیه اولآیه اول: «ولاتقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء و لکن لاتشعرون» «به کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند، مرده نگویید بلکه زنده هستند ولی شما درک نمی‌کنید.» علامه طباطبایی حیات مذکور در آیه را حیاتی حقیقی و طیبه می‌داند که خداوند تنها مؤمنین را با آن احیاء می‌کند و ایشان دلالت آیه را بر موضوع حیات روشن و صریح می‌داند. علامه طبرسی هم قائل است که شهداء تا روز قیامت زنده‌اند. [۱۳]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۱۸۵.
علمای اهل سنت هم این آیه شریفه را جهت اثبات حیات پس از مرگ آنان (شهداء) بیان نموده‌اند به عنوان مثال زمخشری با تمسک به روایتی، شهداء را نزد خداوند زنده می‌داند که به آنها نعمت و شادی می‌رسد. [۱۵]
نسفی، عبدالله بن احمد، تفسیر نسفی، ج۱، ص۱۱۹.
طبری هم حیات شهداء را چنین بیان می‌کند: ای کسانی که با استعانت از صبر در طاعت من در جهاد دشمنان و ترک معاصی شرکت نموده‌اید به کسانی که در راه من، کشته می‌شوند، مرده نگویید بلکه آنان نزد من زنده هستند و در نعمت، رزق و کرامت من به سر می‌برند. شوکانی هم این آیه را دلیلی بر ثبوت عذاب قبر و حیات برزخی شهداء می‌داند. [۱۷]
شوکانی، نیل الاوطار، ج۵، ص۸۶.
آن چه از مطالب بیان شده در مورد تفسیر آیه مذکور بدست می‌آید، اینست که بر طبق نظر علمای فریقین، آیه شریفه حیات شهداء پس از مرگ (حیات برزخی) را اثبات می‌کند و این حیات عمومیت داشته و فقط اختصاص به شهداء ندارد. [۱۸]
جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج۴، ص۱۷۱.
۳.۲ - آیه دومآیه دوم: «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا و یوم تقوم الساعة ادخلوا ال فرعون اشد العذاب» « آتش دوزخ را صبح و شام بر آنها عرضه می‌دارند و چون روز قیامت شود (خطاب آیه که) فرعونیان به سخت‌ترین عذاب جهنم وارد کنید.» این آیه شریفه، یکی از آیات اثبات کننده عالم برزخ می‌باشد. چون پیش از قیامت هر صبح و شب، آتش بر آنها نشان داده می‌شود واین مطلب به خوبی، مساله حیات برزخی را این آیه روشن می‌کند یکی از نکاتی که آیه شریفه آن را بیان می‌کند، مسئله عرضه آتش بر دوزخیان می‌باشد و آنچه مسلم است عرضه آنان بر آتش قبل از روز قیامت است که در آن روز، دوزخیان را داخل دوزخ می‌کنند. پس معلوم می‌شود، عرضه کردن آل فرعون بر آتش، در عالمی قبل از عالم قیامت صورت می‌گیرد و آن عالم برزخ است که فاصله بین دنیا و آخرت است. ابن تیمیه یکی از استدلال‌های علما بر عذاب برزخ همین آیه شریفه می‌داند و آیه را برای فرعون و قومش می‌داند که به آنان عذاب سختی در برزخ رسید. [۲۱]
ابن تیمیه، تفسیر کامل، ج۶، ص۹۵.
محمد جمال الدین قاسمی ، عرضه کردن آتش بر آنان را دائمی می‌داند لذا دو طرف زمانی یعنی اول و آخر وقت عذاب برزخ را بیان نموده است و با این آیه شریفه بر عذاب قبر و برزخ استناد می‌شود. [۲۲]
ابن تیمیه، تفسیر کامل، ج۸، ص۲۰۰.
۳.۳ - آیه سومآیه سوم: «... و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» «در پشت سر، برزخی دارند تا روزی که مبعوث شوند.» این آیه، از جمله آیاتی می‌باشد که علمای ما برای اثبات حیات برزخی آورده‌اند و به آن تمسک کرده‌اند. علامه طباطبایی مراد از برزخ در آیه را، عالم قبر می‌داند که همان عالم مثال است و مردم در آن عالم که بعد از مرگ است، زندگی می‌کنند تا قیامت فرا برسد و ایشان این معنا را مطابق با سیاق آیه و آیات دیگر و روایات فراوان که از طرق اهل تسنن و شیعه وارد شده، می‌داند. ۳.۳.۱ - وجه استدلا به آیه مذکوراین آیه شریفه به دو دلیل دلالت بر وجود عالم برزخ می‌کند: ۱. تقاضای بازگشت به دنیا در وقت مرگ با بعد از می‌کنند تا اینکه عمل صالح بجا بیاورند ولی تقاضا، مورد پذیرش واقع نمی‌شود، این تقاضای بازگشت، دلالت بر وجود حیات و شعور متقاضی می‌کند که عمل گذشته را خراب کرده و عذاب در انتظار اوست و آن نیز در عالم برزخ می‌باشد. ۲. قید «الی یوم یبعثون» نشانگر این است، عالمی که تا روز برپایی قیامت، در انتظار آنان می‌باشد و در برابر آنان قرار دارد و بر آنان احاطه دارد که این همان عالم برزخ است. ۳.۳.۲ - دیدگاه اهل سنت درباره آیه مذکورولی علمای اهل سنت از این آیه شریفه، تفسیر دیگری را ارائه داده‌اند که به عنوان نمونه یک مورد را ذکر می‌نماییم. فخررازی، برزخ را به معنای حاجز و حائلی می‌داند که نمی‌گذارد ایشان تا روز قیامت به دنیا برگردد. [۲۶]
بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، ج۵، ص۴۲۸.
بنابراین از نظر ایشان، این آیه شریفه می‌خواهد عدم برگشت به دنیا را تاکید کند و به کلی مایوسشان نماید. علامه طباطبایی سخن قائلین به این قول را چنین رد می‌کند: «این حرف صحیح نیست، چون از ظاهر سیاق بر می‌آید که حائل و برزخ مذکور بین دنیا و قیامت که در آن مبعوث می‌شوند امتداد دارد، نه بین ایشان و برگشت به دنیا؛ چون اگر مراد حائل میان ایشان و برگشت به دنیا بود، قید «الی یوم یبعثون» لغو می‌شد.» آنچه از مطالب فوق بدست می‌آید این است که دلالت آیه بر وجود حیاتی متوسط میان حیات دنیوی و حیات بعد قیامت بسیار روشن است و این مطلب از آیه فوق، بدست می‌آید. ۳.۳.۳ - دیدگاه قاسمی و نقد آنمحمد جمال الدین قاسمی هم برزخ را به معنی حائل و مانع می‌داند لذا آنان تا روز قیامت در این حالت باقی می‌مانند. [۲۷]
قاسمی، جمال الدین، تفسیر قاسمی، ج۷، ص۳۱۶.
نقد: ولی این قول صحیح نمی‌باشد چون اولا: چون از ظاهر آیات برمی آید که تاروز قیامت، این مساله وجود دارد که آنان وارد آنجا می‌شوند و با مرگ، ثمره اعمال خودشان رامی بینند و آرزوی برگشت به دنیا را می‌کننند و این مطلب مطابق سیاق آیه می‌باشد که مطابق با سیاق آیه و آیات دیگر و روایات فراوان که از طرق اهل تسنن و شیعه وارد شده، می‌باشد. ثانیا: در صورتی که برزخ به معنای حاجز و مانع از بازگشت به دنیا باشد قید «الی یوم یبعثون» همانطور که علامه طباطبایی فرمودند لغو می‌شود ولی علمای اهل سنت از این آیه شریفه، تفسیر دیگری را ارائه داده‌اند که به عنوان نمونه یک مورد را ذکر می‌نماییم. فخررازی، برزخ را به معنای حاجز و حائلی می‌داند که نمی‌گذارد ایشان تا روز قیامت به دنیا برگردد. [۳۰]
بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، ج۵، ص۴۲۸.
بنابراین از نظر ایشان، این آیه شریفه می‌خواهد عدم برگشت به دنیا را تاکید کند و به کلی مایوسشان نماید. ۴ - نتیجه بحثنتیجه گیری: آنچه از آیات قرآن کریم و روایات معتبر فریقین بدست می‌آید اینست که مساله حیات برزخی یک مساله اتفاقی می‌باشد که همه بر ثبوت و وقوع آن اعتقاد جازم دارند و تنها در این مورد، علمای وهابیت دیدگاهی خاص دارند و حیات برزخ را منحصر به سوال نکیر و منکر می‌دانند. [۳۱]
ابن تیمیه، تفسیر کامل، ج۶، ص۸۶.
پس آنان حیات انسان در برزخ را فقط منحصر در وقت سؤال ملکین می‌کنند و به خاطر چنین عقیده‌ای توسل، شفاعت و... را از مصادیق شرک می‌دانند و بعد سؤال ملکین، هیچ نوع از آثار حیات برای احدی، باقی نمی‌ماند و آن را منکر می‌شوند.در قبال این نظر، علمای اسلام این نظر را قبول ندارند، ایشان بر این عقیده‌اند که انسان پس از مرگ حیات دارد و لازم نیست به روح به بدن مادی بازگردد بلکه روح انسان در عالم قبر به گونه‌ای تعلق دارد که عذاب و ثواب، سؤال نکیر و منکر و سایر امور مربوط به آن در قبر و بدن مادی را می‌بیند به گونه‌ای که روح، عذاب را در قالب بدن مادی مشاهده می‌کند بدون آن که روح بازگشت کند. لذا نظر علمای وهابیت مخالف تصریح آیات شریفه قرآن و روایات می‌باشد. ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تفسیر حیات برزخی». |